Schaken enzo – Blog #1

Welkom bij weer een Dobbels blog. Ditmaal #1, in een serie van 3, over de wondere wereld van schaken. Nu de Netflix hit The Queen’s Gambit bij veel mensen geliefd is, wil Dobbels je graag kennis laten maken met het mooie schaakspel. Zodat je na het kijken van de volgende aflevering ook zélf met die stukken aan de slag kunt!

In deze 1^e blog vertelt de Dobbel(s)koning iets over de geschiedenis van het spel en wordt je uitgelegd hoe de stukken staan en hoe ze bewegen. In de volgende 2 blogs meer informatie over bijzondere zetten en verschillende momenten in het spel. Veel leesplezier!

Stukje geschiedenis

Schaken is duizenden jaren oud, maar er is weinig bekend over het precieze ontstaan en de vroegste geschiedenis. De oudste herkenbare versie van schaken is waarschijnlijk afkomstig uit het zesde-eeuwse Oost-Perzië, nu Noord-India. Dat spel staat bekend als chaturanga, wat ‘vier legerafdelingen’ betekent. Ook zijn er aanwijzingen dat dit spel weer is gebaseerd op een variant voor vier personen die elk aan een zijde van het bord zaten. Door de jaren heen verspreidden zich verschillende versies van chaturanga oostwaarts richting China en westwaarts naar de Arabische wereld.

In de 11e eeuw kwam chaturanga in Europa aan. De huidige vorm van schaken ontstond eind 15e eeuw in Frankrijk. In 1475 veranderden de regels behoorlijk, met de geboorte van de Dame zoals we haar nu kennen; de raadgever onderging een geslachtverandering (hij werd een zij) en haar mobiliteit werd verhoogd – van hooguit één vakje diagonaal naar zo ver als het bord toelaat.

Heeft de naam ook nog enige betekenis? ‘Schaak’ komt van het Perzische woord shāh, dat ‘koning’ betekent. Ook het woord ‘mat’ is Perzisch (maata), dat ‘versteld raken’ betekent. Hoe beter jij wordt, des te meer maata je tegenstander is. Zo zit zelfs in schaken nog een aardige portie slang. Hieronder voor de liefhebber nog een kort TED filmpje over de geschiedenis van schaken. Ook vond de Dobbel(s)koning nog een oude foto, waarin het winnen van het Limburgs kampioenschap basisschoolschaak wordt gevierd. 🤓

Doel van het spel, het bord en de beginstelling

Chaturanga en schaken gaan dus over legers bestaande uit verschillende stukken. Schaken is een bordspel waarin twee legers van gelijke grootte de strijd met elkaar aangaan. Je doet om de beurt een zet (wit begint), door je stukken slim te gebruiken kom je als overwinnaar uit de strijd. Het doel van schaken is de koning van je tegenstander schaakmat (maata) te zetten. Wat dit betekent en hoe je dat doet, komt later aan bod. Laten we eerst maar eens naar het bord en de beginstelling kijken.

Het schaakbord

Het schaakbord telt 8 velden lang en 8 velden breed, in totaal dus 8 x 8 = 64 velden. Alle 64 doen mee! Let erop dat het veld linksonder altijd een zwart veld is. Al die velden hebben een voornaam en een achternaam. In het plaatje zie je aan de rand letters en cijfers staan. Elk veld heeft als voornaam een letter en als achternaam een cijfer. Een beetje zoals de naam van het kind van Elon Musk of die schattige robot van Star Wars, maar dan anders.

Het veld linksonder heet bijvoorbeeld a1 en het veld rechtsboven h8. De 4 velden in het midden van het bord (d4, d5, e4 en e5) noemen we het centrum. Deze velden zijn belangrijk omdat daar vaak strijd wordt gevoerd en je vanuit daar het gehele schaakbord controleert. Met schaken noemen we een horizontale lijn (met de cijfers) een rij, zoals de 3^e rij. Een verticale lijn (met de letters) heet een lijn, zoals de B-lijn. Een schuine lijn heet een diagonaal. Nu we weten hoe het bord te leggen gaan we kijken naar de beginstelling van de stukken.

De schaakstukken en de beginstelling

De Koning is het belangrijkste stuk. Goed te herkennen door het kruis op zijn hoofd. We noemen hem voor het gemak Willem-Alexander. Hij is zo belangrijk dat hij daarom in het midden staat. De Koningin of Dame staat naast Willem-Alexander. Hoe kun je onthouden waar de Dame en Koning moeten staan? De witte Dame heeft een witte jurk en die matcht met het witte veld. De zwarte Dame heeft een zwarte jurk en die matcht weer met het zwarte veld.

Ik zal je een geheimpje vertellen. Willem-Alexander heeft hulp nodig om goede plannetjes te verzinnen. Daarom heeft hij 2 Lopers. Vroeger noemden we ze raadsheren, een beetje te vergelijken met die snelle consultants van tegenwoordig. Vanwege goede raad aan de Koning staan ze op het bord ook dicht bij de Koning.

De Torens staan in de beginopstelling op de hoeken van het bord. Net als in een kasteel. Het Paard kan niet ontbreken bij een veldslag. Een paard kan springen. Ze staan op de 2 velden achterin die nog open zijn. Op de voorste rij staan de Pionnen. Soms ook wel soldaten of boeren genoemd. Klein van stuk, maar met veel (8 in totaal). Samen staan ze sterk. Benieuwd naar een set stukken voor bij jou thuis?

De loop van de stukken

De Toren mag alleen recht. Zowel van boven naar beneden, als van links naar rechts. Zo ver als hij wil. Als de Toren er niet zoveel zin in heeft, gaat hij misschien maar 1 veld vooruit. Dat is een luie Toren. Een energieke Toren kan zelfs in één keer naar de overkant. Hij mag niet over andere stukken heen springen.

De Toren mag andere stukken slaan; dat doe je door op de plek van het andere stuk te gaan staan en het andere stuk van het bord te verwijderen. Als je tegenstander minder stukken heeft, wordt zijn of haar leger zwakker. Voor jou dus meer kans om te winnen!

De Loper mag alleen maar schuin. Net als de Toren mag de Loper zo ver als hij wil. Handig om te weten: de Loper blijft de hele partij op dezelfde kleur velden bewegen. De ene Loper op zwarte velden, de andere Loper op witte velden. Ook de loper mag niet over andere stukken heen springen. En net als de Toren mag de Loper ook andere stukken slaan.

De Dame mag bijna alles: recht en schuin. Een Dame is een Toren en Loper ineen. De Dame beweegt zowel van boven naar beneden, van links naar rechts en schuin. En zij mag zo ver als zij wil. Ook zij mag niet over andere stukken springen.

De Koning is een oude man. Die kan maar één stapje per zet doen. Daarna is hij moe en moet hij uitrusten. Hij mag wel recht én schuin bewegen. Net als de andere stukken mag de Koning niet over andere stukken springen – dat zou ook gek zijn voor een oude man. En ook de Koning kan slaan. Spannend detail: de witte Koning en de zwarte Koning vinden elkaar helemaal niet aardig. Daarom willen ze nooit naast elkaar staan. Niet recht naast elkaar en ook niet schuin naast elkaar.

De beweging van het Paard kun je zien als ‘1 vooruit en 2 opzij’ of een ‘L-vorm’. Het Paard houdt niet van natte voeten en is een beetje gek. Daarom springt het over de sloot of over andere stukken en daarna – in één beweging – een stapje opzij.

De pion is ietwat apart. De pion mag 1 stapje vooruit; maar mag ook 2 stapjes vooruit als de pion nog in de beginstelling staat (beetje vreemd). De pion is het enige stuk dat niet achteruit kan (ook vreemd) en hij loopt recht, maar slaat schuin (nog vreemder). De pion promoveert (DIKKE VETTE BONUS!) als hij de overkant bereikt. Je mag de pion dan inruilen voor een ander stuk; vaak wil je dan een (extra) Dame, die bijna alles kan (recht en schuin, zo ver als zij kan). Met promoveren mag je ook een stuk kiezen dat nog niet geslagen is – zodat je dan misschien 2 Dames hebt!

Waarom ook alweer?

Je hebt dus gewonnen als je de andere Koning schaakmat zet. De andere Koning staat dan schaak, wordt aangevallen door een stuk van jou, en je tegenstander kan er niets meer tegen doen. Slaan, tussenplaatsen met een ander stuk en weggaan met de Koning helpen niet meer. De partij is dan afgelopen.

Sta je (schaak)mat dan heb je verloren. Heb jij mat gezet, dan heb je gewonnen. Vaak zet je je tegenstander mat met de Dame. Zij kan vaak niet in haar eentje mat zetten en heeft hulp nodig. Probeer te zorgen dat je minstens 2 stukken hebt die elkaar daarin helpen.

Nieuwsgierig geworden naar dit aloude strategische spel? Kijk eens rond in onze shop en wie weet hak jij binnenkort al je tegenstanders in de pan! Volgende week in blog #2 meer info over aanvallen, verdedigen en enkele bijzondere spelregels. Laterr!